इतिहास

मध्य प्रांत आणि बेरार , 1903. प्रिन्सली स्टेटस पिवळ्या रंगात दर्शविले आहे .

महाराष्ट्राची हिवाळी राजधानी असलेले नागपूर हे अतिशय झपाट्याने विकसित होत असलेले आणि मुंबई व पुण्यानंतर राज्यातील तिसरे मोठे शहर आहे. 2011 च्या जनगणनेनुसार या शहराची लोकसंख्या ४६,५३,५७० इतकी होती. नागपूर शहराचा भौगोलिक भूभाग देशाच्या नागरी प्रदेशातील 13 वा मोठा भूभाग आहे. अलीकडेच भारतातील सर्वात  स्वच्छ शहर म्हणून आणि दुसरे हरित शहर म्हणून नागपूरला मान्यता मिळाली आहे. महाराष्ट्र विधिमंडळाचे हिवाळी अधिवेशन नागपुरात होत असल्याने महाराष्ट्राच्या विदर्भातील व्यावसायिक आणि राजकीय हालचालींचे प्रमुख केंद्र अशीही नागपूरची ओळख आहे. विदर्भात विशेषत: नागपूर जिल्ह्यात संत्र्याचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणात घेतले जात असल्याने या शहरातून देशभरात संत्र्याचा व्यापार मोठ्या प्रमाणात होत असतो. यामुळेच संपूर्ण देशात नागपूरची ओळख संत्रा नगरी अशीही आहे. याशिवाय, राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे मुख्यालय नागपुरात असल्याने तसेच बौद्ध चळवळीचेही नागपूर हेच महत्त्वाचे केंद्र असल्याने राजकीयदृष्ट्यादेखील या शहराचे विशेष महत्त्व आहे.

या शहराची स्थापना गोंड राजाने केली असली, तरी भोसलेंच्या राज्यकाळात ते मराठा साम्राज्याचा भाग बनले. ब्रिटिशांच्या ईस्ट इंडिया कंपनीने 19 व्या शतकात या शहराची सूत्रे आपल्या हातात घेतली आणि सेंट्रल प्रोव्हिअन्स अॅण्ड बेरारची राजधानी म्हणून नागपूरची घोषणा करण्यात आली. पहिल्या राज्य पुनर्गठनानंतर नागपूरने आपला राजधानीचा दर्जा गमविला. तथापि, राजकीय नेत्यांमध्ये झालेल्या नागपूर करारानुसार नागपूरला महाराष्ट्राची दुसरी राजधानी करण्यात आले. या शहराने भारतातील अनेक व्याघ्र प्रकल्पांना जगाशी जोडले असल्याने नागपूरला भारताची व्याघ्र राजधानी असेही म्हटले जाते. पुण्यानंतर महाराष्ट्रातील माहिती तंत्रज्ञान (आयटी) क्षेत्राकरिता महत्त्वाच्या असलेल्या शहरांमध्येही नागपूरचे नाव प्राधान्याने घेतले जाते. झिरो माईलचे चिन्हांकन हे नागपुरातच आहे आणि ते भारताच्या भौगोलिक केंद्रंबिंदूचे संकेत असल्यानेदेखील नागपूर हे देशाचे मध्यवर्ती शहर ठरले आहे.

कन्हान नदीची उपनदी असलेली नागनदी नागासारखीच वाहात असल्याने आधी या शहराचे नाग असे नाव पडले आणि या नाग नदीमुळेच नागपूर असे नाव ठेवण्यात आले. काहींच्या मते, जुन्या नागपूरमधून नागनदी वाहात असल्याने या शहराचे नाव नाग नदीवरून ठेवण्यात आले आहे आणि देशातील विविध शहरे, तालुका आणि गावांच्या नावापुढे ज्या प्रकारे पूर हे विशेषण देण्यात आले आहे, त्याचप्रकारे नाग या नावापुढे पूर असे नाव देण्यात आले. याच अनुषंगाने नागपूर महानगर पालिकेच्या सिम्बॉलवर नाग दाखविण्यात आला आहे.

या शहरात तीन हजार वर्षांआधीपासून अर्थातच इ.सनपूर्व आठव्या शतकापासून मानवी अस्तित्व असल्याचे पुरावे सापडू शकतात. दृगधामणा (म्हाडा कॉलनीजवळ) येथे असलेल्या मेहीर समाधीमुळे नागपूरच्या परिसरात स्मारकांची (मेगालिथीक) संस्कृती अस्तित्वात असल्याचे संकेत मिळतात. नागपूर शहराचा पहिला संदर्भ दहाव्या शतकात शेजारील वर्धा जिल्ह्यातील देवळी येथे आढळून आलेल्या ताम्रपटावर उल्लेखित आहे. 862 मध्ये राष्ट्रकुटचे राजे कृष्णा (तृतीय) यांच्या काळात नागपूर आणि नंदीवर्धनाच्या विसाया जिल्ह्यात असलेल्या गावात हा उल्लेख अजूनही आहे. तिसर्या शतकाच्या अखेरीस राजे वाकाटाका घराण्याचे राजे विद्याशक्ती यांनी नागपूरवर राज्य केले असल्याचे म्हटले जाते. चोथ्या शतकात वाकाटाका साम्राज्याचे नागपूर प्रांत आणि आसपासच्या परिसरावर राज्य होते. त्यांचे गुप्ता साम्राज्यासोबत चांगले संबंध होते. वाकाटाका साम्राच्याचे राजे पृथ्वीसेन (प्रथम) नागपूरपासून 28 किलोमीटर अंतरावर असलेल्या नगरधन (प्राचिन नाव नंदीवर्धना) असे नाव असलेल्या आपल्या राजधानीकडे वळले. वाकाटाका साम्राज्यानंतर हा प्रांत बदामीचे चालुक्य,राष्ट्रकुट यांच्या अधिकारात आले आणि त्यानंतर या प्रांतावर यादवांचे साम्राज्य आले. इ.सनपूर्व 1296 मध्ये अलाउद्दिन खिल्जीने यादव साम्राज्यावर आक्रमण केले आणि देवगिरीवर ताबा मिळविला. यानंतर 1317 मध्ये तुघलक साम्राज्य सत्तेत आले. सतराव्या शतकात मुघलांनी या प्रांतावर आपले राज्य प्रस्थापित केले. तथापि, प्रांतीय प्रशासनाची सूत्रे मध्यप्रदेशच्या छिदवाडा जिल्ह्यातील देवगड नागपूरच्या गोंड राजांकडेच होती.

देवगड — नागपूर साम्राज्याचे राजकुमार बख्त बुलंद यांनी नागपूरची स्थापना केली असल्याचे ताजा इतिहास सांगतो. त्यानंतरचा देवगडचा राजा चांद सुल्तान होता. त्याने नागपूरला आपली राजधानी निश्चित केले हकेली आणि या शहराला त्याने वॉल सिटी बनविले होते. 1739 मध्ये चांद सुल्तानचे निधन झाल्यानंतर चांद सुल्तानचा अनौरस पुत्र वाली शाह हा राजा झाला आणि चांद सुल्तानची विधवा पत्नी आपली दोन मुलेे अकबर शाह आणि बुरहान शाह यांचे हित जोपासण्यासाठी बेरारचे मराठा नेते रघुजी भोसले यांना जाऊन मिळाली. 1743 नंतर मराठा राज्यकर्ते सत्तेवर येऊ लागले. रघुजी भोसले यांच्यापासून ही सुरुवात झाली. देवगड, चांदा आणि छत्तीसगड या प्रांतांवर त्यांनी 1751 पर्यंत राज्य केले.

1803 मध्ये राघोजी (द्वितीय) दुसर्या अँग्लो —मराठा युद्धाच्या काळात ब्रिटीशांविरोधात पेशव्यांना जाऊन मिळाले. पण, या युद्धात ब्रिटीशांचा विजय झाला. 1816 मध्ये राघोजी (द्वितीय) यांचा मृत्यू झाल्यानंतर त्यांचा मुलगा पारसाजी याला मुधोजी (द्वितीय) याने हद्दपार केले आणि त्याचंी हत्या केली. 1817 मधील मुधोजी तिस-या आन्गलो — मराठा युद्धाच्या काळाच्या काळात मुधोजी इंग्रजांविरोधात पेशव्यांना जाऊन मिळाले. पण, सध्या नागपूर शहरात असलेल्या सीताबर्डी येथील युद्धात त्यांचा पराभव झाला. हे युद्ध भोसल्यांच्या साम्राज्यासाठी ‘टर्निंग पॉईंट’ ठरले. या युद्धानंतर भोसल्यांच्या साम्राज्याला घरघर लागली आणि ब्रिटीशांनी नागपूर शहर काबिज केले. तात्पुरत्या ताजपोशीनंतर मुधोजींना हद्दपार करण्यात आले आणि ब्रिटीशांनी राघोजी (द्वितीय)चे नातू राघोजी (तृतीय) यांच्या डोक्यावर राजमुकुट ठेवला. 1840 पर्यंत त्यांची सत्ता होती. त्यांच्या सत्तेच्या काळात या प्रांताची प्रशासकीय सूत्रे इंग्रज रेसिडेंटच्या हातात होती. राघोजी (तृतीय) यांच्या निधनानंतर 1853 मध्ये ब्रिटिशांनी नागपूरची सूत्रे आपल्या हातात घेतली.

1853 ते 1861 या काळात नागपूर, छिदवडा आणि छत्तीसगडचा समावेश असलेला नागपूर प्रांत सेंट्रल प्रोव्हिअन्स अॅण्ड बेरारचा भाग बनले आणि ब्रिटीश केंद्रीय सरकारमध्ये हे शहर आयुक्तांच्या प्रशासकीय नियंत्रणात आणण्यात आले. नागपूरला या प्रांताची राजधानी करण्यात आले. 1903 मध्ये यात बेरारचा समावेश करण्यात आला. टाटा समुहाने 1 जानेवारी 1877 मध्ये देशातील पहिली टेक्सटाईल मिल नागपूर येथे सुरू केली. सेंट्रल इंडिया स्पिनींग अॅण्ड विविंग कंपनी लिमिटेड असे या कंपनीचे नाव होते.

1920 च्या नागपूर अधिवेशनात असहकार चळवळ सुरू करण्यात आली. 1947 मध्ये भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर सेंट्रल प्रोव्हिअन्स अॅण्ड बेरार भारताचा प्रांत बनले आणि 1950 मध्ये मध्यप्रदेश या नावासह भारताचे राज्य झाले. पुन्हा एकदा या राज्याची राजधानी नागपूरलाच करण्यात आले. तथापि, 1956 मध्ये भाषिक आधारावर भारतातील राज्यांचे पुनर्गठन करण्यात आले आणि नागपूर व बेरार प्रांत बॉम्बे राज्याकडे सोपविण्यात आले. 1960 मध्ये बॉम्बे राज्याचे विभाजन होऊन महाराष्ट्र आणि गुजरात या दोन राज्यांची निर्मिती करण्यात आली.

14 ऑक्टोबर 1956 रोजी नागपूर येथे आयोजित औपचारिक जाहीर मेळाव्यात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी आपल्या असंख्य अनुयायांसमवेत बोद्ध धम्म स्वीकारला आणि दलित— बोद्ध चळवळ सुरू केली. ही चळवळ आजही सक्रिय आहे. आगामी काळातही विकास आणि भरभराटीची क्षमता नागपूर शहरात आहे. नागपूरच्या प्रगती, विकास आणि भरभराटीत योगदान देणे महाराष्ट्र आणि भारत सरकारसाठी अतिशय महत्त्वाचे आहे. 2002 मध्येच नागपूर शहराने आपल्या स्थापनेची 300 वर्षे पूर्ण केली आहेत. हा 300 वा वर्धापन दिन साजरा करण्यासाठी शहराच्या विविध भागांमध्ये अनेक कार्यक्रम आयोेजित करण्यात आले होते.

इतिहास आणि संस्कृती

कालिदास स्मारक

कालिदास महोत्सव:

नोव्हेंबर महिन्यात महिनाभरात रामटेक आणि नागपूरमध्ये कालिदास महोत्सव साजरा केला जातो. एमटीडीसीद्वारे नागपूरच्या जिल्हाधिकारी कार्यालय यांच्या संयुक्त विद्यमाने आयोजित, कालिदास सन्मान करण्यासाठी हा संगीत, नृत्य आणि नाट्य महोत्सव आहे. कालिदास भारतातील एक महान संस्कृत कवी आणि नाटककार होते, आपल्या ऐतिहासिक नाटक शकुंतलाम्, कुमारसम्भवा, ऋतुसमर्थ आणि मेघदूत इरिया मेघदूतम या महाकाव्य कवितेसाठी प्रसिद्ध. असे म्हटले जाते की सुरचित रामटेकने कालिदास यांना प्रसिद्ध साहित्यिक काम, मेघदूतम्

लिहिण्याची प्रेरणा दिली आहे.

कालिदास महोत्सवाच्या काळात संगीत, नृत्य आणि नाट्यमित्र या नात्याने त्यांच्या प्रतिभेची कामगिरी केली. हा सण विदर्भ क्षेत्राच्या सुवर्ण काळांच्या आठवणी परत आणत असतो. भारतभरातील विविध भागांतील लोक येथे उत्साहात सहभागी होण्यास उत्सुक आहेत

कस्तुरचंद पार्क

कस्तुरचंद पार्क:

नागपूर शहरातील सर्वात मोठया भेटीची ठिकाणे म्हणजे कॅस्टचंड पार्क. हे 1 किमी वर स्थित आहे. मध्य रेल्वे स्टेशनपासून शहरातील मोठ्या प्रमाणात मिरवणारा हाती घेताना हे सर्वात लोकप्रिय ठिकाण आहे. खरेतर, येथे उपलब्ध असलेल्या जागेमुळे बरीच व्यापार शो आणि मेळावे देखील आयोजित केले जातात. उद्यान संपूर्ण वर्षभर सर्व प्रकारचे उपक्रम सहसाहाय्य करत आहे.

नगरधन किल्ला, रामटेक

नगरधन किल्ला, रामटेक :

नागरधन,  38 कि.मी. नागपूर पूर्वोत्तर आणि रामटेकच्या दक्षिणेस 9 किमी अंतरावर स्थित आहे. हे सुर्यवंशी राजा यांनी स्थापित केलेले जुने शहर आहे. नगरधनचे मुख्य आकर्षण आहे नागधाधन किल्ला, राजा रघुजी भोंसले यांनी बांधले जाऊ नये, भोसले राजघराण्याचा एक मराठा राजा. किल्ल्यातील चौरस आकाराचे राजवाडा बालेकिल्ल्यांसह बाह्य घराबाहेर आहे आणि इमारती भोवतालची आतील भिंती होती. उत्तर-पश्चिम बाजूला किल्ल्याचा मुख्य प्रवेशद्वार अजूनही चांगल्या स्थितीत आहे.

किल्ल्याच्या आत, राजवाड्यात जवळच एक विहीर आहे ज्यामध्ये लोकांना योग्य खोल्यांसह राहण्यासाठी दोन पातळी आहेत. त्यामध्ये देवी दुर्गाची एक मूर्ती आहे.

सीताबर्डी किल्ला

सीताबर्डी किल्ला:

नागपूरच्या सीताबाली किल्ल्यात सीताबाली किल्ला, सीताबर्डीच्या 1817 मधील लढाईची जागा, नागपूरच्या मध्यभागी एक लहान टेकडीच्या वरती आहे. तृतीय इंग्रज-मराठा युद्धाच्या वेळी ब्रिटीश ईस्ट इंडिया कंपनीच्या विरोधात लढण्याआधी, नागपूरच्या राजापूराने अप्पा साहिब किंवा मुधोजी द्वितीय भोसले यांनी बांधला होता. टेकडीच्या परिसरात आता सिताबळी म्हणून ओळखले जाते आणि नागपूरसाठी एक महत्त्वाचे व्यावसायिक केंद्र आहे.

किल्ल्याच्या आत अनेक ब्रिटीश सैन्याचे कवचे आणि महात्मा गांधी यांना कारागृहात ठेवलेले एक सेल सापडले. सध्या, सीताबर्डी किल्ला प्रादेशिक सैन्याचे कार्यालय आहे. किल्ला सामान्य नागरिकांना केवळ दोन राष्ट्रीय सुट्ट्या-26 जानेवारी आणि 15 ऑगस्ट रोजी उघडते.

येथे जवळील आकर्षणे टेकडीच्या मागील बाजूस, भगवान शिव आणि विष्णु, स्क्वॉश कोर्ट, इनडोर्व्ह स्विमिंग पूल आणि किल्ल्याचा पूर्वेचा शेवटचा भाग नवाब कदर अली (टीपू सुलतानचे महान नातू) यांच्या समाधीजवळील मंदिराजवळील गणेश मंदिर (टेकडी गणपती) आहेत.

झिरो माईल

झिरो माईल:

नागपूरमधील झीरो माईल ही भारताच्या मध्यभागी आहे. झिरो माईल मार्कर भारताचे भौगोलिक केंद्र दर्शवित आहे. ब्रिटीशांनी झिरो माईल स्टोनची स्थापना केली होती ज्याने या ठिकाणाचा वापर सर्व अंतर मोजण्यासाठी केला. झीरो माईल स्टोनमध्ये चार घोडे आणि एक वाळूचा खडक असलेली खांब आहे. हेनागपूरच्या विधान भवनच्या दक्षिणेस स्थित आहे.

इंग्लिश राज्यकर्त्यांनी नागपूरला भारताचे केंद्र म्हणून मान्यता दिली आणि म्हणूनच या बिंदूचा शोध घेतला आणि शून्य मैल स्टोन बांधला. देशाच्या केंद्रस्थानी असल्यामुळे ते नागपूरला दुसरी राजधानी बनविण्याची योजना देखील आखली होती.

मारबत महोत्सव

मारबत महोत्सव:

विशेषत: नागपूर शहरातील मारबत महोत्सव हा या भागाचा एक महत्वाचा सण आहे जो शहराच्या आत्यंतिक श्वापदापासून संरक्षण करण्यासाठी साजरा केला जातो. या उत्सवाच्या काळात नागपूरचे लोक त्यांच्या देवदूतांना भुते पासून वाचविण्यासाठी आग्रही असतात आणि ते वाईट शक्तींचे पुतळे बनवतात. शहराच्या सर्व भागांमधून या पुतळ्याला मिरवणूक म्हणून मोठ्या ग्राऊंडवर नेले जाते. ते सर्व प्रकारच्या वाईट गोष्टींपासून मुक्त असतील ह्या विश्वासावर एकत्र जाळले जाते. लोक त्या दिवशी नवीन पोशाख व दागिने खरेदी करतात आणि स्त्रियांना स्वादिष्ट तयार करतात आणि सर्वांना वितरित करतात उत्सव दरम्यान नृत्य, नाटक इत्यादी विविध सांस्कृतिक कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते.